Üzeyir Hacıbəyovun
«O olmasın, bu olsun» musiqili komediyası
Mühazirəni təqdim edir müəllif
– Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti, sənətşünaslıq
namizədi Cəmilə
Həsənova.
Üzeyir Hacıbəyov misilsiz bəstəkar
və böyük dramaturq olmuşdur. Onun yaratdığı
«Ər və arvad» (1909), «O olmasın, bu olsun» (1910), «Arşın
mal alan» (1913) komediyaları Azərbaycan mədəniyyət
xəzinəsində Mirzə Fətəli Axundov və
Cəlil Məmmədquluzadənin klassik komediyaları
ilə bir cərgədə durur. Lakin Ü.Hacıbəyovun
komediyalarının ən ümdə cəhəti ondan
ibarətdir ki, sənətkar tükənməz yaradıcılıq
qüdrəti sayəsində dramaturgiyanı musiqi ilə
qovuşdurmağa nail olmuş və milli musiqili komediya
janrının əsasını qoymuşdur.
Ü.Hacıbəyovun musiqili komediyalarında obrazların
musiqi vasitəsilə səciyyələndirilməsi,
onların musiqi portretlərinin yaradılması, bir sıra
dialoqların musiqiyə salınması, xorlardan, rəqslərdən
istifadə olunması, dramatik və lirik səhnələrdə
musiqinin geniş yer tutması mühüm xüsusiyyətlərdir.
Eyni zamanda, Ü.Hacıbəyovun komediyalarının
ədəbi mətni ayrılıqda da səhnədə
eyni təsir gücünə malikdir. Xüsusilə «O
olmasın, bu olsun» komediyası Ü.Hacıbəyov dramaturgiyasının
ən parlaq örnəyidir.
Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır
ki, Üzeyir Hacıbəyov XX əsrin əvvəllərində,
yaşadığı cəmiyyətdə kök salmış
köhnə əqidə və baxışları, əxlaq
normalarını, cəhaləti tənqid və ifşa
etmək üçün, xalqı ayıltmaq və mübarizəyə
səsləmək üçün kəsərli bir «silahdan»
- gülüşdən, satiradan itsifadə etmişdir.
O, məhz dövrünün qabaqcıl ideyalarını
təbliğ etmək üçün belə bir orijinal
yol seçmişdir. Ü.Hacıbəyovun yaratdığı
obrazlar həm də sənətkarın öz arzu və
ideallarının, həyatı gözəlləşdirmək
istəyinin əks-sədasıdır.
Ü.Hacıbəyovun «O olmasın, bu olsun» musiqili komediyası
1910-cu ildə yaranmışdır və bu 100 ilə
yaxın bir dövr ərzində xalqın ən çox
sevdiyi əsərlərdən birinə çevrilmişdir.
Azərbaycan xalqı arasında yəqin ki, «O olmasın,
bu olsun» komediyasını oxumayan, səhnədə görməyən,
filmə baxmayan adam tapılmaz. Təsadüfi deyil ki,
bu əsərin demək olar, hər bir kəlməsi
xalqın dilində zərb-məsələ çevrilmişdir.
Komediyadakı bir çox tutarlı ifadələr aforizm
kimi işlənir. Eyni zamanda, əsərin musiqisi xalqın
qəlbinə yol taparaq dillər əzbəri olumşdur.
Bu məziyyət, şübhəsiz ki, hər bir əsərə
nəsib olmur. Xüsusilə əsərin baş qəhrəmanı
Məşədi İbadın adı ilə bağlı
xalq arasında bir sıra mənalı ifadələrin
yaranması da bunu sübut edir. Məsələn, «Məşədi
İbad kimi qocalığında yorğalıq edir»,
«Heç hənanın yeridirmi?», «Nə Məşədi
İbad kimi özündən çıxırsan?», «Məşədi
İbadlıq eləmə» və s. fikirlər bu qəbildəndir.
Ü.Hacıbəyovun özünəməxsus bədii
üslubu vardır. Belə ki, o, komediyanın bütün
personajlarını həyatda yaxşı öyrənmiş,
onları müxtəlif vəziyyətlərdə təsvir
etmiş, xarakterlərini aça bilmişdir. Tamaşaçı
burada zadəgan – tacir təbəqəsinin həyatını
bəzək-düzəksiz görüz, onlara gülür
və nifrət edir. Ü.Hacıbəyov bu əsərdə
əsil mənfi tiplər qalereyası yaratmışdır.
Onun qəhrəmanları kimlərdir? Cəmiyyətdə
nüfuzunu itirmiş, müflisləşmiş, pul əldə
etmək üçün gənc və gözəl qızı
Gülnazı qoca Məşədi İbada ərə
verən, mənəviyyatsız bir zadəgan Rüstəm
bəy. Mətbuat səhifələrində yalan və
iftiralar yazıb pul qazanan jurnalist Rza bəy. Öz xeyrini
güdən əqidəsiz millətçi Həsənqulu
bəy. Boşboğaz və davakar intelligent Həsən
bəy. Öz durnaqarası zəhmi və silahı ilə
ətrafındakı adamları qorxu altında saxlayan
Qoçu Əsgər. Və Məşədi İbad.
Varlı bir tacir olan Məşədi İbad pulun
pozucu mahiyyətini, cəmiyyətdə oynadığı
rolu bütün varlığı ilə əks etdirir.
O, öz təsəvvürlərində belə bir qənaətə
gəlir ki, varlı olmaq, cəmiyyətin fövqündə
dayanmaq və güclü olmaq deməkdir. Pul insanın
varlığını təyin edən əsas şərtdir,
cəmiyyətin sağlam qanunları belə pulun qarşısında
acizdir. Məşədi İbad bu sözləri təkrar
etməyi sevir: «Məsəl var ki, deyirlər: O olmasın,
bu olsun. Əlbəttə, nə zərəri vardır,
cavanlıq olmasın, pul olsun. Pul elə şeydir ki,
qocanı cavan eləyər və pulsuzluq da cavanı
qoca eylər».
Avam və cahil bir şəxs olan Məşədi
İbad yeri gələndə özünü savadlı,
mədəni, səliqəli göstərməyə
çalışır. Onun təkrar-təkrar «mərifət
elmindən» söhbət salması, «Tarixi-Nadir» kitabının
adını çəkməsi, atalar sözü və
zərbi-məsəllərdən məqsədinə
müvafiq istifadə etməsi məhz bununla əlaqədardır.
Məşədi İbad həyatın mənasını
alverdə gördüyü üçün Rüstəm
bəylə çox ciddi sövdələşir və
onun qızı Gülnazı iki min manata satın alır.
Hadisələr mürəkkəbləşdikcə,
Gülnazın və xərclənən pulun əldən
çıxacağı qorxusu artdıqca, Məşədi
İbad yenə də özünün dediyi kimi, «bir
ətək pul tökməli olur». Ailə, məhəbbət,
həyat məsələlərinə onun yalnız alver
adamı, tacir kimi münasibət bəsləməsi
aydın görünür.
Ustalıqla yaradılmış Məşədi
İbad surəti əsərdəki bütün mənfi
xarakterlərin açılmasında mühüm rol oynayır.
Rüstəm bəyi, Qoçu Əsgəri, Həsənqulu
bəyi, Rza bəyi, Həsən bəyi Məşədi
İbadsız təsəvvür etmək çətindir.
Hambal surətinin hadisələrə müdaxilə etməsi
də Məşədi İbadla bağlıdır. Məşədi
İbad əsərin mənfi personajlarını birləşdirən,
komik hadisələrin mərkəzində duran misilsiz
bir surətdir.
Lakin əsərdə bütün bu eybəcər
tiplərin müqabilində digər bir aləm də
var: bir-birini sevən iki gəncin – Sərvər və
Gülnazın saf və səmimi hisslərlə zəngin
olan bir dünyası. Onlar yeni həyata can atır, öz
gələcək səadətləri uğrunda qarşılarına
çıxan səddləri dəf etməyə çalışırlar.
Onlar başa düşürlər ki, öz talelərini
özləri həll etməlidirlər, ona görə
də cəsarətlə köhnə əqidəli insanlara
qarşı mübarizəyə qalxırlar və onlara
qalib gəlmək üçün, hətta kələk
də qurmalı olurlar. Qulluqçu Sənəm də
bu işdə onlara köməklik göstərərək,
qızı kimi sevdiyi Gülnazı müdafiə edir.
«O olmasın, bu olsun» komediyası sözlə bədii
surət yaratmağın klassik nümunəsidir. Məşədi
İbad, Rüstəm bəy, Həsənqulu bəy,
Həsən bəy, Rza bəy, Qoçu Əsgər, Hambal,
Sənəm belə surətlərdir. Onlardan hər biri
fərdi danışıq dilinə malikdir. Məhz bu
səbəbdəndir ki, Ü.Hacıbəyov onların
canlı portretini yarada bilmişdir.
Ü.Hacıbəyov hadisələri, məkanı,
əşyaları, insanları, onların geyimini, hərəkətlərini
elə təsvir edir ki, hər şey göz önündə
canlanır. O, tapdığı orijinal, uyğun və
dəqiq sözlərlə mətləbi tam və aydın
ifadə edə bilmişdir. Burada böyük sadəlik,
təbiilik və inandırıcılıq özünü
göstərir.
Komediyada musiqi də mühüm dramaturji rol oynayır.
Bütün musiqi nömrələri səhnədə
baş verən hadisələrin təbii ünsürü
kimi personajların səciyyələndirilməsində
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada bir-birindən
fərli iki obraz-intonasiya dairəsi özünü göstərir
ki, bu da əsərin ziddiyyətli məzmununu qabarıq
üzə çıxarır.
İlk növbədə, əlbəttə ki, Məşədi
İbadın musiqi portretini qeyd etmək lazımdır.
Özündən razı tacırin məşhur «Mən
nə qədər qoca olsam da» misrası ilə başlanan
mahnısında çirkin və qoca Məşədi
İbad lovğalanaraq yuz cavana bərabər olduğunu
bəyan edir. Ü.Hacıbəyov burada «Uzundərə»
xalq rəqsinin melodiyasından istifadə etmişdir.
Rəqsin təsirli melodiyasının Məşədi
İbadın dilində səslənməsi karikaturanı
xatırladır. Tamaşaçıya əyandır ki,
dərin insani hisslərdən, məhəbbətdən
danışan Məşədi İbadın hərəkətləri,
mahnısı evlənəcəyi gənc qızın
qəlbində yalnız nifrət oyandıra bilər.
Bu da Üzeyir bəyin istifadə etdiyi satira üsullarından
biri kimi diqqətəlayiqdir. Və bu mahnı Məşədi
İbadın xarakterini çox gözəl açır.
Musiqili komediyanın digər mənfi personajları
isə ayrılıqda deyil, əsasən xor səhnələrilə
xarakterizə edilir. Bu xorlar adətən danışıq
səhnələrinin üzvi tərkib hissəsi olub,
canlı yumoru ilə seçilir.
Lirik obrazlar aləmi isə əsərdə müstəsnalıq
təşkil edir. Sərvər və Gülnazın duetləri
onların məhəbbət hisslərini, xəyalpərvər
əhval-ruhiyyəsini əks etdirir. Bu qəhrəmanları
səciyyələndirən musiqi nömrələrində
bəstəkar Füzulinin qəzəllərindən
istifadə etmişdir.
Beləliklə, «O olmasın, bu olsun» musiqili komediyasının
bədii obrazları bir güzgü kimi o zamankı Azərbaycanın
ziddiyyətlərini əks etdirir. Həyatın ziddəyyətlərini
doğru, dürüst, adamların psixologiyasını
ustalıqla verdiyi üçündür ki, bu əsər
indi də öz tərbiyəvi əhəmiyyətini
saxlayır və nəinki ölkəmizdə, həm
də dünyanın bir sıra ölkələrində
tamaşaçıların marağına səbəb
olur.
«O olmasın, bu olsun» musiqili komediyası zəngin səhnə
həyatına malik bir əsərdir. O, bir neçə
dəfə redaktə olunaraq səhnələşdirilmişdir.
İlk dəfə musiqili komediya 1911-ci il aprelin 25-də
Mailov qardaşları teatrında (indiki Opera və Balet
teatrında) səhnəyə qoyulmuşdur. Məşədi
İbad rolunda Mirzə Ağa Əliyev, Sərvər
rolunda Hüseynqulu Sarabski, Gülnaz rolunda Əhməd
Ağdamski və başqaları çıxış
etmişlər. Üzeyir Hacıbəyov tamaşaya dirijorluq
etmişdir. Sonrakı illərdə də musiqili komediyanın
tamaşalarında bir çox görkəmli artistlər
çıxış etmişdir. Əsər, həmçinin,
bir çox dillərə tərcümə olunaraq, müxtəlif
teatrların səhnəsində Zaqafqaziya şəhərlərində,
Türkiyədə, Bolqaristanda, Yəməndə və
b. yerlərdə tamaşaya qoyulmuşdur.
Musiqili komediya əsasında 1956-cı ildə «Azərbaycanfilm»
kinostudiyası tərəfindən eyniadlı film çəkilmişdir.
Filmin ssenari müəllifi Sabit Rəhman, rejissoru Hüseyn
Seyidzadə, musiqi redaktoru Fikrət Əmirovdur.
Üzeyir Hacıbəyovun «O olmasın, bu olsun» musiqili
komediyası bu gün də tamaşaçılar tərəfindən
böyük rəğbətlə qarşılanır.
